Związek Socjalistów-Rewolucjonistów Maksymalistów #38 (1/2013)
Na początku XX w. w Imperium Rosyjskim obok anarchistów bardziej znaną ze stosowania terroru była wywodząca się z tradycji narodnickiej Partia Socjalistów-Rewolucjonistów (PSR) (1) (powstała w Rosji na przełomie lat 1901/1902 w wyniku zjednoczenia kilku organizacji neonordnickich), a najbardziej jej radykalny odłam stanowił Związek Socjalistów-Rewolucjonistów Maksymalistów.
Eserowcy, maksymaliści i anarchiści różnili się pod względem ideowym, niemniej jednak w wielu miejscowościach (w tym w Białymstoku) te trzy nurty często tworzyły jedną rewolucyjną całość. W Specjalnym okólniku Departamentu Policji z dnia 24. sierpnia (6. września) 1905 r. naczelnikom Żandarmerii i Ochrany zalecano podjęcie aktywnej akcji inwigilacyjnej, skierowanej przeciwko eserowcom i anarchistom oraz innym terrorystom. Z kolei w sprawozdaniu z 25. listopada (8. grudnia) 1905 r. naczelnik Zarządu Żandarmerii Guberni Grodzieńskiej przysłał do Departamentu Policji listę 55 białostockich anarchistów, 57 eserowców, 56 bliżej nie określonej Organizacji Bojowej, z których 90% stanowiły osoby w wieku 17-23 lat. (2) Można przepuszczać, że anarchiści, eserowcy oraz Organizacja Bojowa tworzyli bliskie ideowe środowisko i często granice różnic partyjnej przynależności zacierały się podczas wspólnych akcji.
Chociaż PSR w swoim programie miała punkt, dotyczący socjalizacji ziemi, a nawet własną Organizacje Bojową (przywódcy Grigorij Gerszuni - przebywał w Białymstoku w 1901 r., Borys Sawinkow oraz Jewno Azef - prowokator i bodajże najsłynniejszy zdemaskowany agent Ochrany) trzeba jednak podkreślić, że to właśnie eserzy-maksymaliści na scenie rewolucyjnej stali najbliżej anarchistów. Ten radykalny rosyjski nurt rewolucyjny przez krótki okres swojego istnienia zdołał wprowadzić chaos i zastraszyć poprzez swoje akty terrorystyczne policjantów, urzędników oraz zwykłych obywatali, tym samym zyskując szeroki rozgłos społeczny nie tylko w Rosji, ale także poza jej granicami. (3)
Eserowcy-maksymaliści wzięli swój początek od tzw. „grupy agrarnej”, skupionej wokół „babci” E. K. Breszko-Breszkowskiej oraz młodych eserowców na czele z Eugeniuszem Łozińskim (pseudonim Ustinow) (4) i Michaiłem Sokołowem (Kain). Owa grupa aktywnie propagowała organizowanie autonomicznych terrorystycznych bojówek po wsiach. Łoziński w maju 1905 r. został w Genewie redaktorem pisma Вольный дискуссионный листок. (5) Robocza grupa z Genewy z powodzeniem podróżowała po Północno-Zachodnim Kraju, (6) gdy wsród moskiewskich eserów pojawiła się tzw. „moskiewska opozycja” (na czele z Włodzimierzem Mazurinem). (7) W październiku 1906 r. grupa oficjalnie wyszła ze składu partii eserów, gdy w Abo (Finlandia) została zwołana pierwsza organizacyjna konferencja maksymalistów.
Dla nas jest ważny fakt, że właśnie w Białymstoku istniała aktywna grupa radykalnych eserowców, którzy stosowali terror fabryczny oraz wywłaszczenia, co pozwoliło maksymalistom określić Białystok jako „ojczyznę swojej teorii”. (8) Oprócz tego warta uwagi wydaje się być ciekawostka, iż to w Białymstoku połączyły się anarchizm, maksymalizm, poglądy W. Machajskiego i poniekąd jego kontynuatora, publicysty E. Łozińskiego, które niewątpliwie wpłynęły na charakter taktyki i metod białostockich rewolucjoinistów. Bardzo często nie tylko radzieccy, ale również współcześni badacze anarchizmu umieszczają maksymalistów w jednym szeregu z anarchistami i zwolennikami Machajskiego. Podobieństwa zauważali również działacze im współcześni. Jeden z liderów partii eserów i jej podstawowy ideolog - Włodzimierz Czernow - pisał, że „Maksymalizm żyje tylko tym, co wynajmuje od anarchizmu”. (9) Z kolei w swoich późnjiejszych pracach określał maksymalistów już jako typowych prekursorów bolszewickiego komunizmu. (10) Według amerykańskiej badaczki Anny Gejfman terroryzm anarchistów i maksymalistów był „unikatowym w swoim rodzaju socjalnym fenomenem, który odegrał główna rolę w kryzysie lat 1905-1907” i - szerzej - „w historii politycznej początku XX w. I to oni ponoszą odpowiedzialność za stworzenie atmosfery strachu i chaosu w imperium”. (11) Niemniej jednak badaczka, zgadzając się z Walterem Lackerem pisze, iż „ruch anarchistyczny nie wniósł niczego nowego w teoretyczne usprawiedliwienie walki zbrojnej w Rosji, gdyż nie starał się łączyć bazy teoretycznej ze swoją polityką terroru indywidualnego” (12), ale „ich wpływ na rewolucję rosyjską był ogromny: terroryści nowego typu uwalniali ją od idealizmu i ujawnili jej ciemne strony” (13).
Oprócz stosowania terroru można by się doszukać innych, podobnych cech, u anarchistów i maksymalistów. Przede wszystkim socjalistyczny program „Maksimum”, czyli natychmiastowe rewolucyjne przeobrażenia społeczeństwa i stosunków społeczno-gospodarczych na zasadach socjalistycznych przy krytyce parlamentaryzmu. Radziecki historyk Pawłow porównuje idee maksymalistów w sprawie organizacji przyszłej tzw. „Pracowniczej republiki”, (która byłaby pomostem do przejścia do socjalizmu) do anarchosyndykalizmu. (14) Podkreśla przy tym dużą decentralizację i autonomiczność syndykatów oraz komun, przy jednoczesnym zachowaniu państwa, rola którego wówczas byłaby ograniczona do minimum. (15)
Eserowcy (z ramienia Robotniczej Partii Wyzwolenia Politycznego z Mieńska) pojawili się na Białostocczyźnie w 1899 r. i już za kilka lat wraz z anarchistami - jak stwierdza P. Korzec: „Białystok był jedynym spośród miast polskich, w którym obydwie te organizacje rozwijały się z powodzeniem i szybko uzyskały dość znaczne wpływy”. (16) Podobieństwa eserowcow i anarchistów dowodzą również struktury policyjne - od stycznia 1907 r. oddział specjalny Departamentu Policji dzieli się na 4 tematyczne pododdziały, z których jeden zajmował się właśnie eserowcami i anarchistami oraz innymi grupami, stosującymi terror. (17)
Wśród białostockich rewolucjonistów, którzy później tworzyli petersburską grupę maksymalistów można wymienić: Mojżesza Zagkheima, (18) Chaima Kac, Aleksandra Kikszela, Dawida Farbera, Dorę Kazak, Bejlę Klebanową i Fiodora Doroszko. Wśród ich akcji w Białymstoku z 1905 r.: w lutym Zagheim strzelał do okołodocznego Chodorowskiego, w kwietniu - do nadzorcy Ryżego, w lipcu rzucił bombę w policmajstra Pelenkina (za to dostał 12 lat katorgi), w sierpniu napadł pristawa Samsonowa. Z kolei Kikszel uczestniczył w zabójstwie komendanta pułkownika Szretera oraz pristawa Szeremetiewa (w odwecie za pogrom).
18. marca 1905 r. 20-letni szewc Nachman Grinberg, członek partii, eserowców nieudanie próbował zastrzelić policmajstra Polchowskiego, raniąc przy tym usiłującego go zatrzymać policjanta Karpowa. (19) W maju 1905 r. cała grupa agitatorów partii socjalistów rewolucjonistów wraz z mnóstwem kółek dołączyła do anarchistów. Wśród nich byli również dwaj bardzo aktywni późniejsi anarchiści Aron Jelin (Gelinker) oraz Sudobiczer (Calka - krawiec, stracony w Warszawie w listopadzie 1906 r.). (20) Maksymalistą był również anarchista Iwan Żmujdzik. Z jednego z raportów Głobaczewa o agitacji za strajkiem powszechnym, prowadzonej przez białostockie organizacje socjalistów-rewolucjonistów i anarchistów oraz o strajku tkaczy białostockich z okresu 25. maja - 7. czerwca 1905 r. dowiadujemy się, że eserowcy wraz z anarchistami zaczęli aktywnie przygotowywać strajk powszechny, chcąc zacząć po świętach żydowskich 30. maja (12. czerwca). Z kolei Bund chciał samodzielnie ogłosić strajk i zrobił to wcześniej, gdyż od 23. wszyscy tkacze zastrajkowali. Jednak to nie wywołało solidarności robotników zakładów parowych, sympatyzujących z eserowcami i anarchistami, którzy mieli większą szansę na sukces w realizacji swych planów. (21)
Jedną z najbardziej spektakularnych akcji, podczas której został zabity Naczelnik Żandarmerii Guberni Grodzieńskiej (wcześniej Białegostoku), podpułkownik Gribojedow, przeprowadzili maksymaliści w Grodnie 28. sierpnia (10. września) 1906 r. (22) Do zabójstwa przyznali się rewolucjoniści Bojowniczego Lotnego Oddziału Socjalistów Rewolucjonistów Maksymalistów, którzy w swoim oświadczeniu, pisanym ręcznie atramentem zaznaczali, iż podpułkownik został zabity za swoją prowokacyjną działalność. (23)
Do nielicznych potwierdzonych przykładów pozytywnej pracy anarchistów i maksymalistów należały próby tworzenia komitetów i rad robotniczych. Najbardziej doniosły przykład jest datowany na 11. (24.) grudnia 1905 г., kiedy w Białymstoku anarcho-komuniści oraz eserowcy-maksymaliści zorganizowali Radę Delegatów Robotniczych. Ta nowatorska instytucja skupiała i reprezentowała robotników niezależnie od ich poglądów politycznych, wyznając zasadę bezpartyjności. W białostockiej RDR większość miejsc po maksymalistach otrzymali anarchiści, z kolei partie polityczne PPS, Bund oraz SDKPiL każda z własnych powodów zajęły sceptyczne stanowisko wobec tego tworu. W ciągu kilku miesięcy Rada aktywnie prowadziła działalność agitacyjną, wydając i rozpowszechniając odezwy Manifest do całego ludu pracowniczego, Odezwa do wszystkich robotników i robotnic, Dо robotników i robotnic Białegostoku!, jak również organizując spotkania. W swoich odezwach ostro krytykowano partie polityczne, które odpowiadały wzajemnością. (24) Jednym z inicjatorów Rady był Piotr Krasnow, (25) który został zatrzymany 7. (20.) stycznia za rozdawanie ulotek robotnikom w Starosielcach, za co spędził 10 miesięcy w więzieniu. Anarchiści, wchodzący w skład Rady aktywnie zajmowali się propagandą, zwłaszcza w synagogach, gdzie opowiadali o teorii i sposobach osiągnięcia ustroju anarchistycznego. (26) Sedno sporów wokół Rady dotyczyło kwestii metod i taktyki, m.in. RDR uważała, że należy rozpocząć strajk powszechny dopiero po tym, jak do niego się przyłączą główne ośrodki przemysłowe i koleje, w momencie, gdy partie były za wywołaniem natychmiastowego strajku. Konflikty pomiędzy Radą a partiami politycznymi doprowadziły do załamania się fali strajkowej w końcu grudnia 1905 r. Po upadku Rady białostoccy anarchiści stosowali wyłącznie praktykę terroru i wywłaszczeń, a po 1907 r. współpraca anarchistów, maksymalistów oraz innych terrorystów była kontynuowana w mieszanych, nieraz kryminalnych grupach. Po 1908 r. działalność maksymalistow stopniowo zanikła.
Wznowienie działalności nastąpiło po rewolucji 1917 r. w Rosji. W czasie Rewolucji Październikowej, podobnie jak większość nurtów rewolucyjnych współpracowali z bolszewikami. W 1920 r. część maksymalistów weszła w skład RKP(b), a cześć odeszła do lewych eserów. Wówczas pozostawali we wspólnej opozycji wobec bolszewików, współpracując z anarchistami. W okresie późniejszym tak na bezpartyjnych, jak i na formalnych członków partii bolszewickiej spadły represje.
Powyższy tekst stanowi fragment rozprawy doktorskiej (w przygotowaniu) pt. Jan Wacław Machajski, Augustyn Wróblewski i Józef Zieliński - polska myśl anarchistyczna przełomu XIX i XX wieku: konfrontacja idei i praktyki politycznej.
Aleksander Łaniewski
Przypisy:
(1) Więcej o eserowcach: Памятная книжка социалиста-революционера / В 2-х выпусках, Париж 1911-1914, Савинков Б. Воспоминания террориста. М.: АСТ: Зебра Е, 2009, Морозов К. Н. Партия социалистов-революционеров в 1907-1914 гг., К. Н. Морозов. М.: РОССПЭН 1998, Леонов М. И., Партия социалистов-революционеров в 1905 - 1907 гг., М.: РОССПЭН 1997, Суслов А. Ю. Социалисты-революционеры в Советской России: источники и историография, А. Ю. Суслов. Казань: Изд-во Казан. гос. технол. ун-та 2007; z polskiej literatury przedmiotu: M. Smoleń, Kwestia agrarna w polityce rosyjskiej partii socjalistów-rewolucjonistów w latach 1901-1908, (Kraków 1989), Z. Łukawski, Polacy w rosyjskim ruchu rewolucyjnym, Warszawa 1984, L. Bazylow, Ostatnie lata Rosji carskiej. Rządy Stołypina, Warszawa 1972;
(2) P. Korzec, dz. cyt., s. 293;
(3) Najbardziej doniosłą ich akcją było rzucenie bomb w majątku (wtedy już premiera) P. Stołypina 12. sierpnia 1906 r. Zginęło wówczas 27 osób (w tym zamachowcy), ok. 30 zostało rannych;
(4) E. Łoziński (Ustinow, Podolanin, 1867 -?) - publicysta i filozof, autor licznych publikacji, wsród których można wymienić: Что такое социалистическая нравственность? (СПб., 1906); Что же такое, наконец, интеллигенция? Критико-социологический опыт. (СПб., 1907); Машинный прогресс и народное образование. (Екатеринодар, 1908); Итоги и перспективы рабочего движения на Западе и в России. (СПб., 1909); Лев Толстой об интеллигенции и рабочем вопросе. С приложением двух неизданных писем Толстого к автору. (СПб., 1911); Według M. Insarowa w latach 20. pracował on jako dyplomata radziecki. Niestety ta jaskrwa postać dotychczas nie posiada swoich biografów;
(5) W numerze 2 (10.06.1905) ukazał się artykuł Е. Ustinowa (Łozińskiego) Jaki mamy stosunek do anarchizmu? (Каково наше отношение к анархизму?), w którym autor pisał, że „krytyka - mocna strona anarchizmu” ale „anarchiści są mocni wyłącznie naszymi błędami”, s. 5;
(6) Д. Б. Павлов, Эсеры-максималисты в годы первой российской революции, Москва 1989, ss. 39-42;
(7) Wł. Mazurin przed karą śmierci miał powiedzieć, że umiera jako anarchista, Горев Б. И., Анархисты, максималисты, махаевцы. Анархистское движение а первой русской революции, Петербург1918, s. 6 ;
(8) М. М. Энгельгардт, Взрыв на Аптекарском омтрове [w] О. В. Будницкий, dz. cyt., ss. 253-256;
(9) Чернов В. М. К характеристике максимализма//Социалиет- революционер. Париж, 19Ю. № 1, s. 284;
(10) Чернов В., Конструктивный социализм, Москва 1997, ss. 98-119;
(11) А. Гейфман, dz. сyt, s. 15;
(12) А. Гейфман, dz. сyt, s. 178;
(13) А. Гейфман, dz. сyt, s. 215;
(14) Więcej na temat eserowców-maksymalistów: Шелохаев В. В. (отв. ред.). Союз эсеров-максималистов. 1906-1924 гг. Документы, публицистика, М.: РОССПЭН, 2002;
(15) Д.Б. Павлов, dz. cyt, ss. 117-121;
(16) P. Korzec, dz. cyt., s. 209;
(17) Перегудова З. И., Политическая полиция Российской империи (1880—1917), Москва: РОССПЭН, 2000, ss. 85-86;
(18) Mojżesz Zagkheim - członek Bundu, od 1904 r. eserowiec, od 1905 maksymalista, od maja 1906 r. w Petersburgu. Aresztowany w lipcu 1906, po miesiącu uciekł w Kriestach podczas wysyłania na obczyznę. W listopadzie aresztowany w Odessie i wysłany do Petersburga, gdzie dostał 15 lat katorgi. W październiku 1909 po raz kolejny osądzony dostał 8 lat katorgi. W latach 1910-1917 w Twierdzy Szliselburskiej;
(19) P. Korzec, dz. cyt., s. 226;
(20) Белосточанин, Из истории анархистского движения в Белостоке, [w] Альманах, Т. 1 Париж 1909, s. 9;
(21) Tamże, s. 803. Ważne jest, że w przypisach do tego dokumentu stwierdzono, że „w uzyskanej kopii z ЦГИАМ kopii opuszczono dalszą część dokumentu o działalności organizacji soc.-rew. i anarchistów”(!) W drugim przypisie pada stwierdzenie, iż działalność anarchistów i eserowców „wspierana wieloma aktami terrorystycznymi” dezorganizowała walkę proletariatu oraz wyzywała stanowczy opór Bundu i SDKPiL, ss. 803-804;
(22) НИАБ в Гродно, Фонд 366 оп. 1 нр 91, s. 159;
(23) НИАБ в Гродно, Ф. 366 оп. 1 нр 423, s. 845;
(24) P. Korzec, dz. cyt., ss. 249-252;
(25) Michaił Machlin (Michaił, Piotr, Krasnow) - pochodzi z Homla. Od 1903 r. należy do zwolenników nurtu maksymalistów „agrarnego terroryzmu”, z którym zapoznał się w emigracji w Genewie. Stamtąd w Petersburgu i Białymstoku. Глушаков Ю.Э. М.В.Махлин - председатель первого белорусского Совета рабочих депутатов // Краеведческие записки (к 80-летию Гомел.обл. краеведч. музея) / Гомел. обл.краеведч.музей.- Гомель, 2000, ss.184-190;
(26) Z raportu naczelnika Grodzieńskiego Gubernialnego Zarządu Żandarmerii, N. Pacewicza do Departamentu Policji o działalności Białostockiej Rady Delegatów Robotniczych w końcu 1905 r. oraz o aresztowaniu czołowych kierowników organizacji rewolucyjnych. W przypisie do dokumentu autor stwierdza, że „Rada powstała w wyniku inicjatywy oddolnej proletariatu białostockiego” - lecz kierownictwo znalazło się w rękach eserowców oraz anarchistów., St. Kalabiński, Wstęp, Okręg białostocki, [w] Źródła do dziejów klasy robotniczej na ziemiach polskich, Królestwo Polskie i Białostocczyzna T. III, cz. 2, Warszawa 1971, ss. 840-842.
