Ostatni z maksymalistów #38 (1/2013)
Jestem wrogiem wszelakich konstytucji,
Buntownikiem, także terrorystą,
Jestem badaczem rewolucji -
Wszak ze mnie eser jest - maksymalista!
- fragment jednego z wierszy J. I. Żukowskiego-Żuka
Józef Iwanowicz Żukowski-Żuk (1889-1937) - eserowiec-maksymalista polskiego pochodzenia, pisarz (poeta i dziennikarz), historyk ruchu rewolucyjnego. Wywodził się z rodziny chłopskiej ze wsi Kosowo (ojczyzny innego legendarnego buntownika - Tadeusza Kościuszki) w powiecie słonimskim guberni grodzieńskiej (obecnie m. Kosowo w województwie brzeskim na Białorusi). Krewni ze strony matki Żukowskiego uczestniczyli w Powstaniu Styczniowym 1863 r., wspierani przez nikogo innego jak Hercena, który głosił słynne hasło: „Za wolność waszą i naszą”.
Jako dziecko Józef latem pomagał ojcu w zajęciach gospodarskich, pasł krowy, a zimą uczęszczał na zajęcia do ministerialnej szkoły ludowej, którą ukończył w 1902 r. Dzięki pomocy starszych braci został przyjęty do miejskiej szkoły zawodowej w Słonimie, gdzie uczył się w latach 1903-1906. Dzięki kontaktom z kółkiem Leona Kronika (w przyszłości wybitnego lewego eserowca, członka Komisariatu Ludowego Poczt i Telegrafów) zapoznał się z poglądami rewolucyjnych narodników, historią Partii Socjalistów Rewolucjonistów (PSR) oraz grupą młodych eserowców, przyszłych maksymalistów. Utrzymywał kontakty ze słonimskimi maksymalistami, reprezentowanymi przez Manię Tołoczyńską, otrzymując od niej książki do rozpowszechniania w Kosowie i okolicach.
Po raz pierwszy został aresztowany w Kosowie roku 1905 podczas przekazywania koperty i papierów aresztowanym eserowcom (tego samego dnia został zwolniony). Wówczas w jego mieszkaniu została przeprowadzona rewizja, a sam Żukowski od tamtego czasu został poddany tajnemu nadzorowi.
W latach 1907-1908 prowadził rewolucyjną pracę wśród młodzieży chłopskiej swojego regionu, pod pseudonimem Sasza Górski rozpowszechniając literaturę i ulotki. Był krótkotrwale aresztowany w latach 1906-1907 w Słonimiu i Kosowie za przynależność do partii eserowców, gdzie był organizatorem-propagandystą. Za względu na zagrożenie ponownym aresztowaniem w 1908 r. przedostał się z Rosji do Harbinu, gdzie spotkał się z anarchistami i eserowcami, tworzącymi wspólną grupę rewolucyjno-terrorystyczną, żyjącą w komunie. Pracował tu pod starym pseudonimem jak i pod nowym - Owad. 30. sierpnia 1909 r. jako członek grupy został aresztowany i osadzony w więzieniu harbińskim, ale zwolniono go po 2 tygodniach. Po miesiącu został ponownie aresztowany - tym razem oskarżono go o przynależność do organizacji rewolucyjnej, konfiskując nielegalną literaturę, rewolwer, rękopisy, zdjęcia J. Sazonowa, G. Gerszuni, I. Kaliajewa, M. Spiridonowej i innych. Członkini tej organizacji, anarchistka Wiera Konowałowa, próbowała dokonać zamachu na komendanta Harbina - pułkownika A. R. Duntena - a dwóch innych członków stawiło zbrojny opór podczas zatrzymania, zabijając kapitana żandarmerii. W czasie dochodzenia 31. lipca 1911 r. Żukowski dokonał zamachu na życie prokuratora Granicznego Sądu Rejonowego W. S. Iwanowa, którego ranił sztyletem, za co 20. grudnia 1911 r. został skazany przez ten sam sąd według §9 art. 1454 na 12 lat katorgi. Na procesie odmówił obrony. „Na terror prowadzony przez nas w więzieniu w ekskluzywnej, wyjątkowej sytuacji” - pisał później - „osobiście zapatrywałem się jako na samoobronę z jednej strony oraz jako propagandę czynem z drugiej strony”. (1)
W lutym 1912 r. został ponownie skazany przez Graniczny Sąd Rejonowy według art. 102 kodeksu karnego za przynależność do PSR oraz współpracę z gazetą jej organizacji wojskowej Czas Wolny Zaamurca na 2 lata i 8 miesięcy więzienia. (W wyniku tego pierwszy wyrok został pokryty przez drugi). W lipcu 1912 roku Żuk został wysłany z Harbinu na katorgę w Nerczyńsku. Po krótkim pobycie w Górnym Zerentuju wysłano go Kutomary, gdzie przebywał od września 1912 r. do stycznia 1917 r. Przez około 2 lata miał zakute w kajdany nogi, ponadto 2 lata spędził w celi jednoosobowej a 5 lat we wspólnej celi. Brał udział w buntach więziennych, za co był poddawany karze zakucia rąk w kajdany, chłoście oraz umieszczeniu w karcerze. Po strajku głodowym z żądaniem przeniesienia do innego więzienia w styczniu 1917 r. został przeniesiony do Zerentuja, gdzie spędził niepełne 2 miesiące i 3. marca został uwolniony w wyniku wybuchu rewolucji.
Wiosną 1917 r. Żuk-Żukowski został wybrany do Czytyńskiej Rady Delegatów Robotniczych, wchodząc najpierw w skład ogólno-partyjnej RSR. Znana działaczka lewych eserowców I. K. Kachowska o Czytyńskim Komitecie wspominała jako o występującym ze „szczególnej pozycji, którą nazwaliśmy <<maksymalizmem>> i internacjonalizmem. Zgodnie z tym poglądem, nasza rewolucja powinna realizować program-maksimum, <<Pracowniczą Republikę>>, czyli przerodzić się w przewrót socjalistyczny”. (2) Podczas partyjnego zjazdu wojewódzkiego zwolennicy tego prądu (wśród których znajdowali się byli więźniowie polityczni: Maria Spiridonowa, Irina Kachowska, Anastasia Bicenko, Nadzieja Terentiewa, delegaci-robotnicy, a nawet duchowny-eserowiec A. Dobromysłow) podniesiono kwestię socjalizacji ziemi i produkcji, ale prawe skrzydło eserowców uzyskało większość z przewagą pięciu głosów. Niedługo po tym działaczki eserowskie udały się na zjazd do Moskwy, a Żuk-Żukowski pozostał w Czycie. Nie czekając na oficjalny rozłam w partii, przy pomocy jego aktywnego udziału 26. sierpnia w Czycie odbyło się pierwsze spotkanie organizacyjne Związku Eserowców-Maksymalistów, w którym wzięły udział 36 osób. Żukowski znalazł się w składzie siedmiu członków, wybranych do biura organizacyjnego. W 1917 r. wybrano go również sekretarzem Czytyńskiego Biura Związku Eserowców-Maksymalistów, członkiem Zabajkalskiego Komitety Wykonawczego oraz Komitetu Rewolucyjnego. W październiku Żuka-Zukowskiego delegowano do Moskwy na II Wszechrosyjski Zjazd Eserowców-Maksymalistów, wówczas razem z innymi delegatami zjazdu wziął udział w zbrojnym przewrocie. 2. listopada w organie maksymalistów został opublikowany jego list otwarty Do więźniów politycznych w sprawie mianowania byłego gubernatora wojskowego województwa zabajkalskiego i atamana Zabajkalskiego wojska kozackiego A. I. Kijaszko (zamordowanego w grudniu przez ochronę - byłych więźniów politycznych) Rządem Tymczasowym Dowódcą Okręgu Wojska Turkiestańskiego okręgu wojskowego i jego okrucieństw na katordze w Nerczyńsku. Podczas 2. Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad w lutym 1918 r. Żukowskiego wybrano do nowego składu Centrosyberii - Centralnego Komitetu Wykonawczego Rad Syberyjskich (do składu tego ciała z 46 członków i kandydatów trafili 25 bolszewików, 11 lewych eserowców, 4 maksymalistów, 4 anarchistów oraz 2 socjaldemokratów-internacjonalistów wraz z kandydatem od anarchistów „czerwonym” generałem Aleksandrem Taube!). Po zdobyciu Daurii przez wojska atamana G. M. Semenowa syberyjski Owad stał się członkiem Rewolucyjnego Sztabu Wojskowego oraz kolegium agitatorów i propagandystów, prowadząc prace nad utworzeniem jednostek Armii Czerwonej i okazując wsparcie nominowanemu postanowieniem Centrosyberii dowódcą Frontu Zabajkalskiego lewemu eserowcowi - Siergiejowi Łazo. Podczas ponownego wyboru Czytyńskiego Komitetu Związku Eserowców-Maksymalistów Żuka wybrano do komisji literacko-wydawniczej oraz do utrzymywania kontaktów z centralnym moskiewskim biurem wykonawczym. Pod jego redakcją 1. czerwca 1918 r. zaczęła ukazywać się gazeta Sztandar Maksymalistów.
Po upadku władzy radzieckiej w Czycie 26. sierpnia ukrywał się, a później wyjechał do Błagowieszczeńska. Działał pod pseudonimami Lewandowski, Sandomirski i Jan Stiepanowicz Plasten. W ciągu 1919 r. pracował w antykołczakowskiej grupie podziemnej, a po wydaleniu dzięki partyzantom, działającym w sojuszu z Kołczakiem japońskich najeźdźców - został wybrany członkiem Amurskiego Komitetu Wykonawczego. Podczas tworzenia Republiki Dalekiego Wschodu (RDW) porzucił pracę w organach władzy, działając jako maksymalista oraz redagując pismo Głos Maksymalisty, a później gazetę Wolna Trybuna. Miał wrogi stosunek do powstania RDW, domagając się natychmiastowego ustanowienia władzy radzieckiej. W Błagowieszczeńsku wydał tomik wierszy Kwiaty krwi.
Pod koniec lutego 1922 r. u Żukowskiego oraz maksymalisty P. W. Rychłowa skonfiskowano drukarnię i papier. 2. kwietnia 1922 r. Żukowski został aresztowany w Błagowieszczeńsku przez ochronę polityczną RDW, znajdującą się pod kontrolą władz komunistycznych. Powodem stało się redagowanie opozycyjnej gazety (WolnaTrybuna) oraz publiczne wystąpienia w prasie i podczas demonstracji z protestami przeciwko karze śmierci. Po trzech miesiącach spędzonych w więzieniu w Błagowieszczeńsku wysłano go do Czyty, gdzie został zwolniony pod warunkiem zakazu opuszczania miasta. Wówczas zorganizował w Czycie wydawnictwo Lewe Narodnictwo i stał się członkiem nowo powstałego Związku Więźniów Politycznych. Zaangażował się w przygotowanie książek o byłych towarzyszach, zamordowanych przez białogwardzistów - lewym eserowcu z kozaków zabajkalskich Iwanie Butinie, liderze krasnojarskich lewych eserowców Adzie Lebiediewej (uczestniczce komuny w Harbinie), opublikował też zbiór, poświęcony rozstrzelanym przez komunistów wodzom ruchu partyzanckiego - anarchiście Jakubie Triapicynie oraz maksymalistce Ninie Lebiediewej.
15. listopada 1922 r. z powodu wydania literatury opozycyjnej został ponownie aresztowany i wysłany do Irkucka. Po dwóch miesiącach spędzonych w więzieniu został wysłany do Nowonikołaewska (obecnie Nowosybirsk), trafiając do rąk syberyjskiego Państwowego Zarządu Politycznego. Pod zarzutem rozpowszechniania literatury i organizacji grup maksymalistów na Syberii przebywał w areszcie w Kansku do zakończenia sprawy 17. marca 1923 r. Po przybyciu do Moskwy 9. maja 1923 r. ubiegał się o wstąpienie do Towarzystwa Byłych Więźniów Politycznych i Zesłańców. Został sekretarzem redakcji czasopisma Katorga i Zsyłka, możliwe, że pomógł w opublikowaniu w piśmie wspomnień Marii Spiridonowej o katordze w Nerczyńsku. Również w 1923 r. stał się członkiem Stowarzyszenia Lewych Eserowców i Maksymalistów oraz wszedł w skład biura moskiewskiego tej struktury. W październiku 1924 r. po częściowej likwidacji centralnego biura Stowarzyszenia stanął na czele nowoutworzonego Biura Informacyjnego, składającego się z czterech osób, które podjęło się utrzymywania kontaktów z organizacjami z innych miast, lewo-eserowskim podziemiem (w szczególności z Iriną Kachowką, będącą na zesłaniu w Kałudze) oraz z zagranicznym oddziałem Stowarzyszenia. Przez Żuka-Żukowskiego wysyłano listy za granicę, w których między innymi informował I. Z. Steinberga o aresztowaniu M. A. Spiridonowej, A. A. Izmailowicz, I. A. Majorowa, domagając się, by „podnieść głos zachodnioeuropejskiego proletariatu w obronie rosyjscy rewolucjonistów od bolszewickiego jarzma”.
Po raz kolejny został aresztowany 13. listopada 1925 r. w akademiku więźniów politycznych. W trakcie dochodzenia oświadczył, że jeśli „czasami pisał listy do niektórych osób o charakterze politycznym i odpowiadał na nie, to odbywało się to raczej w momencie bezwładności, niż w jakimkolwiek świadomym celu, ponieważ bez wiary w skuteczność i celowość pracy mało prawdopodobnie, że cel zostanie osiągnięty”. 21. listopada wystosował do Kolegium OGPU podanie o odstąpieniu od „aktywnej pracy partyjnej” na skutek choroby (wada serca, wrzody żołądka i zakażenie nerek), zobowiązując się poświęcić „wyłącznie badaniom historii rosyjskiego ruchu rewolucyjnego, a także pracy literackiej w tym obszarze”. Nie pomogło to jednak powstrzymać zamiany zesłania (wnioskował o Połtawę) do Północno-Dzwińskiej guberni na okres trzech lat na podstawie Narady nadzwyczajnej przy Kolegium OGPU z dnia 4. grudnia 1925 r. (zgodnie z art. 62 z Kodeksu Karnego RF SRR). Przebywając na zesłaniu w Wielkim Ustiugu kontynuował studia nad historią ruchu rewolucyjnego. 13. lipca 1927 r. anulował swoje oświadczenie sprzed dwóch lat, za co decyzją Narady nadzwyczajnej z dnia 26. października 1928 r., po zakończeniu terminu zesłania został pozbawiony prawa pobytu w Moskwie, Leningradzie, Charkowie, Odessie, Rostowie nad Donem, Iwanowo-Wozniesieńsku, Tule, Niżnym Nowogrodzie, Włodzimierzu, wyznaczonych guberniach i okręgach z przywiązaniem do wyznaczonego miejsca zamieszkania na okres 3 lat. Najwyraźniej nie bez zaangażowania Towarzystwa Więźniów Politycznych pod nadzorem OGPU zamieszkał w Symferopolu. Pomimo formalnego wykluczenia z Towarzystwa Więźniów Politycznych kontynuował współpracę z czasopismem Katorga i Zsyłka, publikując w nim dokumenty o znanym lewym socjaliście-rewolucjoniście Proszu Proszjanie oraz esej o maksymalistce Elżbiecie Durnovo-Efron - teściowej Mariny Cwietajewej. W 1930 r. przez Towarzystwo Więźniów Politycznych została opublikowana seria broszur o legendarnych narodnikach - zabójcy cara Ignacym Hryniewickim, organizatorze ucieczki Kropotkina - Aleksandrze Baranowskim, aktywnym działaczu organizacji wojskowej Wola Ludu - Mikołaju Suchanowie, rewolucyjnym narodniku - Marcinie Langansie. W tym samym roku potajemnie przyjeżdżał do Jałty, żeby spotkać się ze Spiridonową i Izmaiłowicz, które przebywały tam na leczeniu. Nawiązując kontakt z innymi zesłańcami (w tym ze słynnym lewo-eserowskim terrorystą Eugeniuszem Malmem (3)), po rozpoczęciu kolektywizacji były więzień katorgi w Nerczynie oraz działacz podziemia partyzanckiego Zabajkala i Dalekiego Wschodu próbował przywrócić do życia lewo-narodnicką organizację.
Na początku 1933 r. został aresztowany w związku z tzw. sprawą Centrum Narodnickiego, która posłużyła jako pretekst do aresztowania wielu byłych eserowców różnych odłamów. Żuk-Żukowski trafił do izolatora politycznego w Jarosławiu, a następnie został zesłany do Nowosybirska. W trakcie rozpoczętej na dużą skalę operacji NKWD w celu wyeliminowania byłych eserowców 10. lutego w Nowosybirsku aresztowano byłego członka Komitetu Centralnego eserowców M. S. Cetlina i Żuka-Żukowskiego, który odrzucił sfałszowane zarzuty przeciw sobie. Obaj zostali skazani na karę śmierci przez rozstrzelanie na podstawie wyroku trojki NKWD z dnia 18. sierpnia 1937 r. Wyrok został wykonany 24 sierpnia.
Nie zapomnimy, nie wybaczymy!
Jarosław Leontiew
Tekst ukazał się na stronie: http://rus-soc.com/archives/541
Tłum.: Aleksander Łaniewski
Przypisy:
(1) Жуковский-Жук И., Кровавые пятна. Тюремные силуэты, Москва 1928, ss. 38-39;
(2) Политический дневник. 1964-1970. Под ред. Р. Медведева, Амстердам 1972;
(3) Więcej o nim: Аяксы. Операция „Свинец”, http://rus-soc.com/archives/530
Jarosław Leontiew: Według poglądów politycznych: socjalista-narodnik (zwolennik syndykalistyczno-kooperacyjnej federacji, wspólnotowego „socjalizmu rosyjskiego”). Aktywista społeczny od 1987 r. Podczas pieriestrojki brał udział w Moskiewskim Froncie Ludowym, organizacji Towarzystwa Socjalistów-Narodników, był jednym z redaktorów Революционная Россия, był kierownikiem klubów historycznych Былое oraz Левый Исторический Клуб. Od 1988 r. uczestniczył w licznych projektach towarzystwa Мемориал, był członkiem rady Centrum Naukowo-Informacyjnego i Oświatowego Мемориал. Podczas puczu w sierpniu 1991 r. znajdował się w Białym domu, był inicjatorem oddziału sanitarnego im. Maksymiliana Wołoszyna, który tworzyli anarchiści i lewi socjaliści. Pracował jako dziennikarz w tytułach: Общая газета (Jegora Jakowlewa) oraz Новая газета (Dmitrija Muratowa). W 1995 r. obronił rozprawę doktorską i od tego momentu pracuje w katedrze historii politycznej Uniwersytetu Moskierwskiego im. M. Łomonosowa. W 2009 r. habilitował się. Temat rozprawy: Ruch lewoeserowski: formy organizacyjne oraz mechanizmy funkcjonowania. Autor monografii: Скифа Русской революции. Партия левых эсеров и ее литературные попутчики (Москва 2007), ma w dorobku około 200 publikacji naukowych i publicystycznych. Wśród jego tematów badawczych są: Wiera Figner, Piotr Kropotkin, Siergiej Jesienin, anarchista Igor Poszywałow, dekabryści, rosyjska emigracji we Włoszech, Wielka Smuta (w tym pierwsza w Rosji biografia Aleksandra Józefa Lisowskiego oraz artykuły o hrabim Michale Skopinie-Szujskim), redakcja dzienników moskiewskiej uczennicy z lat 1932-1937, Niny Ługowskiej. Po zabójstwie przyjaciela adwokata Stanisława Markiełowa - jeden z aktywistów antyfaszystowskiego Komitetu 19. Stycznia. Od 2011 r. uczestnik społeczno-politycznego projektu Новые Скифы.
